«Не люблю людзей, Беларусь люблю». Этнограф Уладзімер Лобач пра сваю «акупацыйна-калябаранцкую кнігу»

Цяпер ён жыве і працуе ў Польшчы. Пагаварылі зь ім пра аўтаэтнаграфію, антрапалёгію акупацыі, калябарацыю, маскі гуманізму і лясны беларускі рай.

Пра аўтаэтнаграфію

— Вы ўсё сваё навуковае жыцьцё вывучалі беларускую душу на фальклёрна-этнаграфічным матэрыяле. У сотнях публікацый паказвалі глыбінную сувязь са звычаямі продкаў, іх паўсядзённай культурай і прыродным ландшафтам. То бок даводзілі, што чалавек з берагоў Дзьвіны моцна адрозны, скажам, ад насельніка берагоў Віслы. І вось лёс павярнуўся так, каб вы на сабе спраўдзілі свае навуковыя высновы. Што скажаце?

— Навуковым словам гэта называецца «аўтаэтнаграфія»: калі жыцьцё штодня дае магчымасьць рабіць назіраньні, параўнаньні і рэфлексаваць з гэтай нагоды. Натуральна, розьніца ёсьць. Гэта ня толькі мова, гістарычная памяць ці больш паўсядзённыя рэчы (кухня, побыт, гаспадарка), але і тыя дробязі, на якія зьвяртаеш увагу толькі на чужыне. Напрыклад, хуткасьць маўленьня. У параўнаньні з гаваркімі варшавякамі падзьвінскі беларус — маўклівы, задуменны чалавек, які траціць словы так ашчадна і разважліва, як талеры з уласнага гаманца. Беларуская поўнач ня любіць балбатуноў.

Пра антрапалёгію акупацыі

— Далёка ад беларускай поўначы ў вас зьявілася новая навуковая тэма — «Антрапалёгія акупацыі». Пра што йдзецца?

— Так, я цяпер займаюся «антрапалёгіяй акупацыі» — спрабую асэнсаваць, як нашы вяскоўцы памятаюць тыя тры страшныя гады пад немцамі. І там ня толькі пра немцаў і партызанаў, але і пра спосабы выжываньня, экстрэмальную гастранамію, абрады (каб нацысты не спалілі вёску), Галакост і шмат што яшчэ, у тым ліку і пра калябарантаў.

— У зьвязку з тэмай той калябарацыі просіцца пытаньне пра сучаснасьць. Многія аналітыкі лічаць, што Беларусь цяпер таксама акупаваная чужынскай уладай. А ці можна ў сувязі з гэтым тых, хто сёньня працуе ў дзяржаўных установах, назваць калябарантамі? Якая ваша думка?

— Прамыя паралелі цяперашняй беларускай сытуацыі з часамі нацысцкай акупацыі вельмі некарэктныя. Трэба разумець, што акупацыя — гэта перадусім чужое войска на тваёй зямлі, за якім тысячы спаленых вёсак, расстрэльныя ямы, Трасьцянец і сотні гета па ўсёй краіне. Далёка хадзіць ня трэба. Ва ўсіх перад вачыма ўкраінская Буча, жыхары якой на сабе зьведалі, што такое акупацыя. Дзяржаўныя ўстановы на сёньня — гэта ня толькі КДБ, МУС і ГУБАЗіК, але і дзіцячыя садкі, школы, шпіталі, бібліятэкі і музэі. Закідаць супрацоўнікам гэтых установаў калябарацыянізм проста абсурдна. Іншая справа, што мы павінны цьвяроза ўсьведамляць, што злачынца мусіць панесьці адказнасьць, дзе б ён ні працаваў.

Пра палявыя дасьледаваньні на чужыне

— Апынуўшыся не па сваёй волі далёка ад роднага Полацка, вы страцілі магчымасьць палявых дасьледаваньняў беларускай душы. Вось жа і ваша новая тэма мае ўдакладненьне: «Другая сусьветная вайна вачыма беларускіх вяскоўцаў». То як вы спраўляецеся з адсутнасьцю побач беларускіх вачэй?

— Мае палявыя дарогі са мной — у тысячах запісаў і фатаздымкаў з розных куткоў паўночнай Беларусі, якую пашчасьціла амаль за 30 гадоў абысьці нагамі. Галасы людзей з Вушаччыны, Лёзьненшчыны, Расоншчыны, Мёршчыны ці Глыбоччыны, якіх ужо няма на гэтым сьвеце, застаюцца са мной ня проста цікавымі і захапляльнымі аповедамі пра зусім ня простае жыцьцё беларускай вёскі, але найперш як напамін, што іхная шчырасьць ня мусіць быць змарнаванай і забытай. Іх галасы і фатаздымкі — пастаянны напамін і заклік да працы, каб іхная праўда была даступная ня толькі мне.

Пра любоў да людзей і маскі гуманізму

— Нядаўна вы публічна ў сеціве прызналіся: «Не люблю людзей, Беларусь люблю!». Ці азначае гэта, што вы страцілі апантанасьць да аб’ектаў свайго навуковага зацікаўленьня або яны вас аж гэтак моцна расчаравалі?

— Ніхто з нас ня любіць людзей агулам як ананімную, нязьведаную асабіста масу сабе падобных, якія б маскі гуманізму і чалавекалюбства мы ні чаплялі. Заўважце, мы балюча перажывалі трагедыю на Нямізе, але тэракты дзесьці ў Кабуле ці Бэйруце наша ўвага пераважна абыходзіць бокам. Мы любім дзядоў, бацькоў, дзяцей, нашых жанок і сяброў, настаўнікаў і вучняў, але «любіць людзей» — гэта пусты выраз, бо ніякай любові на ўсіх ня хопіць. І ўсе тыя сотні і тысячы бабулек і дзядоў, зь якімі мне давялося гаварыць, — гэта не абстрактныя людзі, але калетыўны і кожнага разу пэрсанальны партрэт маіх уласных бабуль і дзядоў — Ксені, Марыі, Мацьвея, Івана, зь якімі, на вялікі жаль, я ня змог дагаварыць. Іх я люблю невымерна, і з гэтай любоўю заўсёды выпраўляўся ў «поле».

Уладзімер Лобач

Пра беларускую душу

— Што вы на падставе сваіх дасьледаваньняў можаце сказаць пра сучасны стан беларускай душы? Чаму яна зноў, каторы ўжо раз, асуджаная на паразу ў самых сьветлых сваіх памкненьнях?

— На жаль ці на шчасьце, я не сьпірытоляг, таму паняцьця ня маю пра «беларускую душу». Досьвед этнографа і фальклярыста цьмяна падказвае, што «беларуская душа» дзесьці за агняной ракой, за калінавым мостам вісіць у срэбным куфэрку на вячыстым дубе ў дванаццаць какатоў (галін. — РС), схаваная ў чароўным яйку. І той, хто верыць у «беларускую душу», чакае казачнага асілка, які б выбавіў яе зь няволі і даведаўся пра яе «сьветлыя памкненьні».

Мяне ж «у полі» заўжды цікавілі рэчы больш празаічныя — жыцьцёвы досьвед і мудрасьць нашых продкаў, якія дазволілі захавацца нашай Радзіме і захавацца нам як адметнаму народу са сваім поглядам на сьвет.

Пра «Полацкі фэст» у эміграцыі

— Многія вашы калегі з Полацкага ўнівэрсытэту зазналі, як і вы, рэпрэсіі і перасьлед рэжыму і апынуліся ў эміграцыі. Напэўна, каб неяк захаваць ілюзію прысутнасьці радзімы тут і цяпер, улетку вы зладзілі ў Варшаве «Полацкі фэст». Ці атрымалі ад яго чаканы эфэкт? Ці зьбіраецеся найбліжэйшым часам арганізоўваць новы фэст палачанаў-эмігрантаў?

— Калі чалавеку, з розных прычынаў, ніколі не бывае кепска, то гэта значыць, што чалавек памёр. Мы істоты эмацыйныя, і далёка не заўсёды гэтыя эмоцыі пазытыўныя. «Полацкі фэст», які адбыўся ўлетку і сабраў больш за 30 палачанаў і палачанак, стаўся неймаверна цёплай і па-сапраўднаму сяброўскай сустрэчай землякоў на чужой зямлі. Беласток, Варшава, Познань, Гданьск, Нямеччына, Чэхія... Полацак зьбірае сваіх і па-за межамі роднай краіны. Агучваць пляны — сьмяшыць багоў, але шчыра спадзяюся, што «Полацкі фэст» стане добрай традыцыяй.

Пра лесавікоў, лясны беларускі рай і новыя вершы

— «ULASLOVY» — так называецца ваша кніга вершаў, якая выйшла ў 2011 годзе. Пасьля яго паэтычная муза, выглядае, на нейкі час пакінула вас на самоце з русалкамі, ведзьмакамі, палевікамі, балотнікамі, дамавікамі. Яны засталіся цяпер недзе далёка на поўначы Беларусі. А ў Польшчу, відаць, прывандравалі да вас зусім не раўнівыя да паэтычнае музы лесавікі. «Лясная мая душа, лясная, // бо ў нашых краях у лесе бліжэй да раю, // які незалежна ад бруку альбо ральлі // цярпліва чакае цябе на тваёй зямлі».

Парадуйце, калі ласка, нашых чытачоў сваімі новымі вершамі, створанымі ў суаўтарстве з польскімі лесавікамі.

— Што беларускія, што польскія лесавікі такімі дурасьцямі, як вершы, не займаюцца, хоць і супраць нічога ня маюць.

* * *

Бераг стылы. Пранізьлівы вецер

скрадае цяпло і дым тытунёвы,

разносіць па белым сьвеце

думкі і словы.

Закрыем сэзон. Дастанем з вады баркасы,

што ёсьць, хай будзе на дабро,

бяз бонусаў і прыкрасы,

кінем манэтку на долю — стане яна на рабро.

Дзень памірае. Застылыя плечы

прагнуць жывой цеплыні

ля запаленай печы

і цішыні.

Павекі зьліпаюцца. Губляеш прытомнасьць увосьні,

каб перагледзець у хуткім рэжыме

апошнюю восень

з памерлымі і жывымі.

* * *

Толькі на самай, на самай поўначы,

на берагах Асьвеі і Лісна

зорны Воз называюць Канём,

бо ніякі воз ніколі ў жыцьці

сам не дакоціцца да Варшавы,

а конь дабяжыць па небе,

каб перадаць прывітаньне,

скінуўшы зорку на памяць

зь нябачнага хваста.

* * *

Абяцаюць дажджы і тужлівую змрочную восень,

і зіму безь зімы, без марозу і белых сьнягоў,

калі нават паштар электронны ні чарта не прыносіць:

ні навін, ні правін, ні самых кароткіх лістоў.

Трэба зноў варажыць. Хоць на картах, хоць кінуўшы косьці,

ці палёт аглядаючы зграі крыклівых варон.

І мінецца ўсё. Я ізноў запрашу ўсіх на госьці,

пазабыўшы благое, як кепскі і прывідны сон.

Цёмным ранкам ад Полацка рушым вушацкай дарогай

у краіну азёраў і сьпеўных жывых трысьнягоў,

каб са сьмехам памерацца кожны сваёй перамогай,

першым лёдам цягаючы прагных і злых акунёў.

* * *

Шляхціц Завальня заўседы чакае

людзей падарожных зь вялікага лёду

і паліць ліхтар на зьмярканьні,

ператварыўшы сядзібу ў маяк,

каб у раптоўнай завеі ты шлях не згубіў

сярод белай стыні лядовай

і бераг свой родны знайшоў,

які звыкла клічам Радзіма.