На тэлеканале «Белсат» днямі адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Глыбоцкая змова», у якім расказваецца пра Саюз беларускіх патрыётаў, выкрыты савецкай дзяржбясьпекай на Глыбоччыне ў 1947 годзе. Чаго дамагалася беларуская моладзь і за што ішла ў Гулаг на 25 гадоў?
Госьцем праграмы — рэжысэр Валеры Мазынскі.
— Спадар Валеры, памятаю, як у свой час мяне ўразіла кніга Германа Кірылава «Гарт» — гутаркі з чальцамі Саюзу беларускіх патрыётаў, іх успаміны. Для многіх тая кніга сталася адкрыцьцём СБП. А як вы выйшлі на гэтую тэму?
— Праз Міхася Чарняўскага, які адным зь першых стаў займацца гэтай тэмай, але асабліва не афішаваў. Прызнаюся, мяне зь першай сустрэчы ўразілі ўдзельнікі гэтай арганізацыі — найперш Антон Фурс і яго жонка Алеся, якія жывуць у Паставах. Я нават хату купіў за Паставамі, каб быць бліжэй да іх. Мне падалося, што я буду вельмі самотны без такіх людзей. У маім двары цячэ Мядзелка, і яна ж цячэ непадалёк ад хаты Фурсаў. Я зь імі вельмі пасябраваў, яны ўвайшлі ў маё жыцьцё. На прыкладзе СБП я зразумеў адну рэч: ні бацькі, ні вуліца так не выхоўваюць чалавека, як выхоўвае настаўнік. І гэта даказана ў фільме словамі маіх герояў. За тры гады пад акупацыяй настаўнікі, пераважна выхадцы зь Віленскай Беларускай гімназіі, уклалі сваім вучням беларускую сьвядомасьць, якую яны пранесьлі праз усё жыцьцё і нясуць сёньня яшчэ, дажываючы свой век.
— Сёньня засталіся ў жывых пяцёра з колішніх чальцоў СБП. Калі глядзіш фільм, ствараецца ўражаньне, што гэта нейкая своеасаблівая парода людзей. Але якраз іх настаўнікі застаюцца ў ценю.
— Я думаю, што гэта гісторыя наступнага фільму. Пра настаўнікаў абавязкова трэба гаварыць. Мы ж цяпер толькі дакапаліся да першапрычыны. Трэба пра школу гаварыць, абавязкова, бо карані іхнага патрыятызму якраз там. Я цяпер магу параўнаць дзьве арганізацыі — СБП і групу Расьціслава Лапіцкага. Калі я рабіў фільм пра Лапіцкага, мяне ўразіла, што чальцы яго групы, вызваліўшыся пасьля сьмерці Сталіна, амаль усе зьехалі зь Беларусі — хто ў Польшчу, хто ў Расію, хто ў Літву. Яны згубілі свае кантакты і нават перасварыліся. Чаму? Бо ў іх скончылася ўнутраная задача. Яны перамаглі сталінізм, і ўсё, мэта была дасягнутая. А вось у тых, хто быў у Саюзе беларускіх патрыётаў, мэта не дасягнутая да сёньняшняга дня. Прыкладам, Антону Фурсу ўжо за 80, а ён чытае незалежныя выданьні, яго патрыятызму можна толькі пазайздросьціць! У яго на стале ляжаць усе асобнікі «Аrche». А жывуць яны — такая трагічная сытуацыя — па суседзтве са сваім былым ахоўнікам, які пасяліўся ў другой палове дому. Вось парадоксы жыцьця! Яны суседзі праз сьцяну. І я пра гэта даведаўся ўжо пасьля здымак. Бо Фурс — вельмі далікатны чалавек, яму гэтай сытуацыі не хацелася закранаць. Ахоўнік жыве праз сьцяну. І што рабіць? Біцца зь ім?
— У ролях удзельнікаў Саюзу беларускіх патрыётаў вы зьнялі звычайных пастаўскіх старшаклясьнікаў. Як яны рэагавалі на падзеі ў фільме?
— Мне хацелася забіць двух зайцоў адразу, таму я ад самага пачатку заклаў у сцэнар абавязковыя здымкі з удзелам школьнікаў таго рэгіёну. З аднаго боку, я быў упэўнены, што там абсалютна ўсё глуха, яны ні да чаго падобнага там не датыкаюцца. Так яно, зрэшты, і адбылося. На пачатку здымак я ня мог іх сабраць у Паставах, таму завёз у вёску, там у пуні мы і здымаліся, і размаўлялі. Стаяла восень, і было ўжо холадна. І там я наладзіў школьнікам сустрэчу з Антонам Фурсам. І — трэба было бачыць іх вочы... Некалькі зь іх тады ж загаварылі па-беларуску, і на такой цудоўнай мове! А ні паміж сабой, ні дома яны па-беларуску не гавораць. Прызналіся, што само па сабе так атрымалася. Фурс гаварыў па-беларуску, я гаварыў, апэратар гаварыў, і яны загаварылі.
— Трох чальцоў СБП прысудзілі да расстрэлу (быў заменены на 25 гадоў), а больш за сорак чалавек — да вялікіх тэрмінаў, ад 10 да 20 гадоў. Што змусіла савецкую ўладу вынесьці такія жорсткія прысуды фактычна яшчэ падлеткам?
— Улада, як зьвер, заўсёды адчувае пэрспэктыву сваёй пагібелі. А тут яна якраз і ўбачыла такую пэрспэктыву. Бо гэта моц, калярыт. Бо гэтыя хлопцы і дзяўчаты так зацята і арганічна адстойвалі свае погляды, яны нічога не хавалі.
Усё было адразу вядома — і тое, што ў іх былі бел-чырвона-белы сьцяг і Пагоня, і тое, што яны прымалі прысягу. Калі нейкі гэбіст бачыў перад сабой гэтых хлопцаў і дзяўчатаў і чытаў іх прысягу, то выдатна бачыў пэрспэктыву пагібелі сваёй улады. Думаю, кадры з прысягай у фільме атрымаліся. Чальцы СБП кляліся ў вернасьці сваёй Бацькаўшчыне, сваім сымбалям. У фільме ёсьць таксама момант, калі Алеся Фурс-Умпіровіч расказвае, як пасьля вайны ў іх школу быў прызначаны дырэктар-расеец. Ён перавёў школу на расейскую мову, але вучні засупраціўляліся. Тады дырэктар на лінейцы загадаў зрабіць крок наперад тым, хто супраць расейскай мовы. Вучні запярэчылі, што яны ня супраць расейскай мовы, але яны хочуць вучыцца на роднай. Тады дырэктар паставіў пытаньне так: хто «за» беларускую мову? І ўсе вучні, не згаворваючыся, зрабілі крок наперад. Я ўяўляю, што зрабілася ў гэты момант з дырэктарам школы... Мы сёньня заклікаем: «Жыве Беларусь!», клянёмся, руку да сэрца прыкладаем... Але для мяне гэты крок вучняў, зроблены на школьнай лінейцы, даражэй за ўсе нашыя воклічы.
— Згаданы вамі Міхась Чарняўскі ў адной з «Вольных студый» настойваў, што моладзевы антыкамуністычны рух у Беларусі быў вельмі разгалінаваны. Памятаю, ён прыводзіў такія лічбы: у паваеннай Беларусі было 11 абласьцей, у кожным абласным судзе штогод адбывалася па 40-50 палітычных працэсаў, і так прыкладна цягам пяці гадоў. А на вашу думку, гэты рух сапраўды быў такім маштабным?
— Маштаб тут адчуваецца нават пры павярхоўным азнаямленьні. Для нашых гісторыкаў гэта яшчэ неаранае поле. Скажам, ці шмат людзей у Беларусі ведаюць пра тую ж «Чайку», што дзейнічала на Слонімшчыне? А як даведаесься, калі дакумэнты, натуральна, знаходзяцца ў КДБ, і доступ туды вельмі абмежаваны. А мне, скажам, было б цікава паглядзець справы сваіх герояў — тых жа Антона і Алесі Фурсаў, Льва і Марыі Бялевічаў (у дзявоцтве Бабіч), Міколы Конана, Яўгена Сідаровіча, Алеся Юршэвіча (ён не дажыў да прэм’еры), Церашкевіча, які ў Маладэчне жыве... З аднаго боку — так, гэта быў маштабны рух. Але мне самі пастаўчане казалі, што яны нічога ня ведалі пра групу Расьціслава Лапіцкага, пра тое, што на Слонімшчыне рабілася. Яны жылі ў сваім лякальным асяродку, і для мяне гэта важней, чым, скажам, калі б у іх быў нейкі каардынацыйны цэнтар. Істотна тое, што ў кожным рэгіёне ўзьнікаў супраціў, у кожным рэгіёне гуртаваліся патрыятычна выхаваныя маладыя людзі, якія дзеля незалежнасьці сваёй Бацькаўшчыны ахвяравалі сваімі жыцьцямі.
— Адзін з былых чальцоў СБП Станіслаў Савік прыгадваў, як пасьля Калымы хацеў вярнуцца на радзіму, прыехаў і сустрэўся з непрыязнасьцю землякоў. А як ставяцца да герояў вашага фільму сёньняшнія пастаўчане ці глыбачане?
— Да 1947-48 гадоў, да арыштаў і адразу пасьля ставіліся вельмі станоўча, дапамагалі, разумелі. Але калі яны вярнуліся назад пасьля 1955 году, пасьля Гулагу, адносіны рэзка памяняліся. І яны былі вымушаныя вярнуцца назад, туды, дзе сядзелі, на радзіме ім проста не было месца. Іх нават у калгас на працу ня бралі. І яны зьехалі ў месцы свайго зьняволеньня, у тыя ж капальні, у Казахстан, адпрацавалі там да пэнсіі, вярнуліся ў Беларусь, набылі сабе кватэры і дажываюць свой век на радзіме.
— Як вы лічыце, што павінна адбыцца, каб гісторыя Саюзу беларускіх патрыётаў ды іншых падобных арганізацый сталася запатрабаванай у Беларусі? Вось уключаеце вы БТ, а там ідзе ваша «Глыбоцкая змова»...
— Я хацеў бы спадзявацца, што за тым мурам, зь якім мы ўвесь час змагаемся,
знойдуцца людзі, якія зразумеюць, што гісторыя ў нас адна на ўсіх. Мы ўсе — і мы, і яны — беларусы, мы і яны — гэта адна краіна. Мы ўсе адзін і той жа лёзунг пішам, толькі яны: «За Беларусь!», а мы — «Жыве Беларусь!». Што ж тут такога несумяшчальнага? Няўжо патрэбная рэвалюцыя, каб гэты фільм усе ўбачылі? Што здарыцца, калі за тым мурам убачаць па Беларускім тэлебачаньні такі фільм? Загіне Савецкі Саюз? Дык ён даўно загінуў. Ён даўно нябожчык, а мы топчамся па яго труне і грукаем нагамі, каб адтуль нешта выскачыла. Гэта проста вар’яцтва нейкае.
— Спадар Валеры, памятаю, як у свой час мяне ўразіла кніга Германа Кірылава «Гарт» — гутаркі з чальцамі Саюзу беларускіх патрыётаў, іх успаміны. Для многіх тая кніга сталася адкрыцьцём СБП. А як вы выйшлі на гэтую тэму?
— Праз Міхася Чарняўскага, які адным зь першых стаў займацца гэтай тэмай, але асабліва не афішаваў. Прызнаюся, мяне зь першай сустрэчы ўразілі ўдзельнікі гэтай арганізацыі — найперш Антон Фурс і яго жонка Алеся, якія жывуць у Паставах. Я нават хату купіў за Паставамі, каб быць бліжэй да іх. Мне падалося, што я буду вельмі самотны без такіх людзей. У маім двары цячэ Мядзелка, і яна ж цячэ непадалёк ад хаты Фурсаў. Я зь імі вельмі пасябраваў, яны ўвайшлі ў маё жыцьцё. На прыкладзе СБП я зразумеў адну рэч: ні бацькі, ні вуліца так не выхоўваюць чалавека, як выхоўвае настаўнік. І гэта даказана ў фільме словамі маіх герояў. За тры гады пад акупацыяй настаўнікі, пераважна выхадцы зь Віленскай Беларускай гімназіі, уклалі сваім вучням беларускую сьвядомасьць, якую яны пранесьлі праз усё жыцьцё і нясуць сёньня яшчэ, дажываючы свой век.
— Сёньня засталіся ў жывых пяцёра з колішніх чальцоў СБП. Калі глядзіш фільм, ствараецца ўражаньне, што гэта нейкая своеасаблівая парода людзей. Але якраз іх настаўнікі застаюцца ў ценю.
— Я думаю, што гэта гісторыя наступнага фільму. Пра настаўнікаў абавязкова трэба гаварыць. Мы ж цяпер толькі дакапаліся да першапрычыны. Трэба пра школу гаварыць, абавязкова, бо карані іхнага патрыятызму якраз там. Я цяпер магу параўнаць дзьве арганізацыі — СБП і групу Расьціслава Лапіцкага. Калі я рабіў фільм пра Лапіцкага, мяне ўразіла, што чальцы яго групы, вызваліўшыся пасьля сьмерці Сталіна, амаль усе зьехалі зь Беларусі — хто ў Польшчу, хто ў Расію, хто ў Літву. Яны згубілі свае кантакты і нават перасварыліся. Чаму? Бо ў іх скончылася ўнутраная задача. Яны перамаглі сталінізм, і ўсё, мэта была дасягнутая. А вось у тых, хто быў у Саюзе беларускіх патрыётаў, мэта не дасягнутая да сёньняшняга дня. Прыкладам, Антону Фурсу ўжо за 80, а ён чытае незалежныя выданьні, яго патрыятызму можна толькі пазайздросьціць! У яго на стале ляжаць усе асобнікі «Аrche». А жывуць яны — такая трагічная сытуацыя — па суседзтве са сваім былым ахоўнікам, які пасяліўся ў другой палове дому. Вось парадоксы жыцьця! Яны суседзі праз сьцяну. І я пра гэта даведаўся ўжо пасьля здымак. Бо Фурс — вельмі далікатны чалавек, яму гэтай сытуацыі не хацелася закранаць. Ахоўнік жыве праз сьцяну. І што рабіць? Біцца зь ім?
— У ролях удзельнікаў Саюзу беларускіх патрыётаў вы зьнялі звычайных пастаўскіх старшаклясьнікаў. Як яны рэагавалі на падзеі ў фільме?
— Мне хацелася забіць двух зайцоў адразу, таму я ад самага пачатку заклаў у сцэнар абавязковыя здымкі з удзелам школьнікаў таго рэгіёну. З аднаго боку, я быў упэўнены, што там абсалютна ўсё глуха, яны ні да чаго падобнага там не датыкаюцца. Так яно, зрэшты, і адбылося. На пачатку здымак я ня мог іх сабраць у Паставах, таму завёз у вёску, там у пуні мы і здымаліся, і размаўлялі. Стаяла восень, і было ўжо холадна. І там я наладзіў школьнікам сустрэчу з Антонам Фурсам. І — трэба было бачыць іх вочы... Некалькі зь іх тады ж загаварылі па-беларуску, і на такой цудоўнай мове! А ні паміж сабой, ні дома яны па-беларуску не гавораць. Прызналіся, што само па сабе так атрымалася. Фурс гаварыў па-беларуску, я гаварыў, апэратар гаварыў, і яны загаварылі.
Сустрэча пастаўскіх школьнікаў з Антонам Фурсам
— Трох чальцоў СБП прысудзілі да расстрэлу (быў заменены на 25 гадоў), а больш за сорак чалавек — да вялікіх тэрмінаў, ад 10 да 20 гадоў. Што змусіла савецкую ўладу вынесьці такія жорсткія прысуды фактычна яшчэ падлеткам?
— Улада, як зьвер, заўсёды адчувае пэрспэктыву сваёй пагібелі. А тут яна якраз і ўбачыла такую пэрспэктыву. Бо гэта моц, калярыт. Бо гэтыя хлопцы і дзяўчаты так зацята і арганічна адстойвалі свае погляды, яны нічога не хавалі.
Тады дырэктар на лінейцы загадаў зрабіць крок наперад тым, хто супраць расейскай мовы
— Згаданы вамі Міхась Чарняўскі ў адной з «Вольных студый» настойваў, што моладзевы антыкамуністычны рух у Беларусі быў вельмі разгалінаваны. Памятаю, ён прыводзіў такія лічбы: у паваеннай Беларусі было 11 абласьцей, у кожным абласным судзе штогод адбывалася па 40-50 палітычных працэсаў, і так прыкладна цягам пяці гадоў. А на вашу думку, гэты рух сапраўды быў такім маштабным?
— Маштаб тут адчуваецца нават пры павярхоўным азнаямленьні. Для нашых гісторыкаў гэта яшчэ неаранае поле. Скажам, ці шмат людзей у Беларусі ведаюць пра тую ж «Чайку», што дзейнічала на Слонімшчыне? А як даведаесься, калі дакумэнты, натуральна, знаходзяцца ў КДБ, і доступ туды вельмі абмежаваны. А мне, скажам, было б цікава паглядзець справы сваіх герояў — тых жа Антона і Алесі Фурсаў, Льва і Марыі Бялевічаў (у дзявоцтве Бабіч), Міколы Конана, Яўгена Сідаровіча, Алеся Юршэвіча (ён не дажыў да прэм’еры), Церашкевіча, які ў Маладэчне жыве... З аднаго боку — так, гэта быў маштабны рух. Але мне самі пастаўчане казалі, што яны нічога ня ведалі пра групу Расьціслава Лапіцкага, пра тое, што на Слонімшчыне рабілася. Яны жылі ў сваім лякальным асяродку, і для мяне гэта важней, чым, скажам, калі б у іх быў нейкі каардынацыйны цэнтар. Істотна тое, што ў кожным рэгіёне ўзьнікаў супраціў, у кожным рэгіёне гуртаваліся патрыятычна выхаваныя маладыя людзі, якія дзеля незалежнасьці сваёй Бацькаўшчыны ахвяравалі сваімі жыцьцямі.
На здымках фільму “Глыбоцкая змова”
— Адзін з былых чальцоў СБП Станіслаў Савік прыгадваў, як пасьля Калымы хацеў вярнуцца на радзіму, прыехаў і сустрэўся з непрыязнасьцю землякоў. А як ставяцца да герояў вашага фільму сёньняшнія пастаўчане ці глыбачане?
— Да 1947-48 гадоў, да арыштаў і адразу пасьля ставіліся вельмі станоўча, дапамагалі, разумелі. Але калі яны вярнуліся назад пасьля 1955 году, пасьля Гулагу, адносіны рэзка памяняліся. І яны былі вымушаныя вярнуцца назад, туды, дзе сядзелі, на радзіме ім проста не было месца. Іх нават у калгас на працу ня бралі. І яны зьехалі ў месцы свайго зьняволеньня, у тыя ж капальні, у Казахстан, адпрацавалі там да пэнсіі, вярнуліся ў Беларусь, набылі сабе кватэры і дажываюць свой век на радзіме.
— Як вы лічыце, што павінна адбыцца, каб гісторыя Саюзу беларускіх патрыётаў ды іншых падобных арганізацый сталася запатрабаванай у Беларусі? Вось уключаеце вы БТ, а там ідзе ваша «Глыбоцкая змова»...
— Я хацеў бы спадзявацца, што за тым мурам, зь якім мы ўвесь час змагаемся,
Няўжо патрэбная рэвалюцыя, каб гэты фільм усе ўбачылі?