Апошнія гадоў дваццаць Мікола Арочка пражыў, як Рабінзон на пустэльнай высьпе, як Дыяген у бочцы.
Сам казаў мне пра гэта падчас нашых нячастых сустрэчаў у вёсцы Вецявічы на Слонімшчыне. Забытая Богам і рэйсавымі аўтобусамі, амаль вымерлая вёска нездарма параўноўвалася ім зь неабжытай выспай і цеснай бочкай. Пагаварыць там доктару навук, паэту, аўтару дваццаці пяці кніг не было з кім. Хоць насамрэч днём зь ліхтаром па вуліцы хадзі, як той старагрэцкі філёзаф, у пошуку чалавека.
Асабліва з жыцьцём пустэльніка было цяжка звыкнуцца ў першыя гады пасьля разьвітаньня са сталіцай, дзе трагічна загінулі два ягоныя сыны. Іх сьмерць і змусіла згараванага бацьку пакінуць Менск, Акадэмію навук, якой аддаў больш за дваццаць гадоў жыцьця. Думаў — праца на зямлі верне сілы, ня дасьць упасьці ў беспрасьветны смутак. І не памыліўся. Але без інтэлектуальнага асяродку сумаваў. Калі мы зь Сяргеем Чыгрыном прыяжджалі ў адведкі — доўга не адпускаў, пра ўсё распытваў, чытаў свае новыя вершы, якія чамусьці, як змовіўшыся, перасталі друкаваць сталічныя выданьні.
Адзінай сувязьзю са сьветам быў грувасткі радыёпрымач яшчэ савецкага вырабу, па якім вецявіцкі пустэльнік слухаў пераважна «Свабоду». Але неяк у пакінутую незамкнёнай хату залезьлі невядома адкуль прыбылыя зладзеі. Вынесьлі старую лядоўню, сапсаваны пыласмок, нешта з апраткі і, галоўнае, друкарку і прымач. Ні па чым так не бедаваў гаспадар хаты, як па дзьвюх апошніх рэчах.
Мы падгаворвалі яго пісаць успаміны, а ён адмахваўся — хлопцы, няма калі. Паказваў свае спрацаваныя рукі, ківаў на сялянскі рыштунак пры хаце. І, як далёкія продкі ў XIX стагодзьдзі, што ня ведалі ніякай мэханізацыі, хадзіў за плугам, касіў касой траву, даглядаў жывёлу і птаства. «За першыя сем летаў тут я накасіў сто вазоў сена!». Мы нават уявіць не маглі тых стагоў, якімі можна было заставіць палову Слонімскага раёну. Якія там успаміны...
А расказваць умеў і меў пра што. Пра сваё навучаньне ў заходнебеларускай польскай школе, дзе гадзінаў на беларускую мову і літаратуру адводзілася больш, чым у Беларусі лукашэнкаўскай. Як потым працягваў вучыцца ў беларускай школе пры немцах — па хрэстаматыі Дварчаніна і граматыцы Тарашкевіча. Як потым тую школу спалілі савецкія партызаны, хоць месьцілася яна ў гэтак званым Народным доме, збудаваным на грамадзкія складкі.
Як яшчэ падлеткам трапіў у сьпісы раскулачаных. Як разам з маці хаваўся ад «чорнага ворана», накліканага вучнёўскімі, падазронымі з гледзішча савецкай улады, вершамі. Як потым стаяў пад расстрэлам на падпаленым немцамі хутары.
Як быў самым заўзятым чытачом мясцовай Вялікакракоцкай бібліятэкі, што ў свой час камплектавалася наўпрост зь віленскіх беларускіх выдавецтваў і кнігарняў. Бібліятэка пазьней атрымала імя Янкі Купалы, і яе неаднойчы наведвала ўдава першага народнага паэта — Уладыслава Луцэвіч. Дык вось, улюбёнаму ў беларускую кнігу падлетку зь Вецявічаў нават дазвалялася начаваць у бібліятэцы, і ён да сьвітаньня чытаў Купалу, Коласа, Багдановіча, Гарэцкага, Танка...
У вершах Міколы Арочкі жыла і змагалася Заходняя Беларусь, падымала народ статысячная Грамада, галадалі палітзьняволеныя на Лукішках. Ён ажыўляў гісторыю. Яшчэ ў 70-я гады, калі ў айчыннай гістарыяграфіі панавала абэцадаршчына, паэт напісаў дзьве выдатныя драматычныя паэмы — «Курганьне» і «Крэва» (выйшлі пад адной вокладкай у 1982-м), дзе вялікія князі Ягайла і Вітаўт зьвярталіся да чытача на дзяржаўнай мове ВКЛ — беларускай. А якой раскошай для нас, студэнтаў, былі аўтарскія камэнтары да згаданых паэмаў! Камэнтары тыя «цягнулі» на энцыкляпэдычныя артыкулы! Зь іх можна было даведацца пра жыцьцяпісы вялікіх князёў, навыпісваць старабеларускай лексыкі: маргасьлепы, долнік, зжэніна (каханка)... Гэта ў «Крэве» я вышукаў назву для свайго першага паэтычнага зборніка «Вечны Зьніч», пра што аўтару праз гады было прыемна пачуць у занесеных сьнегам Вецявічах.
Зачытаную і заканспэктаваную кнігу «Курганьне. Крэва» ў мяне скралі ў студэнцкім інтэрнаце. Пачуўшы пра гэта, паэт выцягнуў аднекуль з-пад стала і надпісаў свой асобнік. Дарма, што пераплёт у ім аказаўся пагрызены мышамі, ад якіх не было ратунку ў старой, месцамі дарэшты збуцьвелай хаце. Той пагрызены асобнік і цяпер стаіць у мяне на ганаровай паліцы.
Восем тысячаў чытачоў «Крэва» (гэткі наклад кнігі) спускаліся разам зь Вітаўтам у лёхі Крэўскага замка, прысутнічалі пры зацятых спрэчках Вітаўта зь Ягайлам, чулі лямэнтацыі Вітаўтавай кароны, якая так і не даехала да Вялікага Княства:
Мяне перанялі велькапаляне.
Ніводзін зьвер ня знаў такіх засад!
На кожнай сьцежцы — біскуп ці магнат.
І меч. То ж на карону паляваньне!
Мяне, расьсекшцы мечам надвая,
Прыцьвікавалі ў Кракаўскім саборы...
Як сымбалічна са сьцяны гаворыць
Пра еднасьць душ, пра лёс наш плоць мая!
Падчас апошняга свайго наезду ў Вецявічы я застаў Міколу Арочку над новай гістарычнай паэмай. «Каранацыю Міндоўга» ён пісаў марудна і пакутліва. Пісаў асадкай, якую не хацелі трымаць пакручаныя цяжкай фізычнай працай пальцы. «Страціў кваліфікацыю,» — аджартоўваўся. Але было відно, што не супакоіцца, пакуль не паставіць апошнююю кропку. Меў за арыенцір паэму «Mindaugas» літоўца Юсьцінаса Марцінкявічуса, зь якім, дарэчы, ліставаўся. Зразумела, што Арочкаў Міндоўг шмат у чым адрозьніваўся ад Mindaugasа, які каранаваўся ў горадзе зь дзіўнай назвай Haugardukas.
Складаючы анталёгію беларускай паэзіі «Краса і сіла», я меўся ўлучыць у яе Арочкаву «Баляду пра няскошанае жыта». Арыгінальная па задуме, яна, аднак, не задавальняла мяне сваім фіналам. Не памятаю ўжо, чым канкрэтна. І я не прыдумаў нічога лепшага, як напісаць аўтару ультыматыўны ліст: альбо дапрацоўваеце сваю баляду, альбо ў анталёгію яна ня трапіць... У лепшым выпадку чакаў маўчаньня, у горшым — адлупу. Мікола Арочка выканаў умову і нават не паўшчуваў складальніка за нахабства!
Далікатны ў абыходку зь людзьмі і з кожнай жывой істотай, ён і ў слове адчуваў і вычуваў кожны гук. Мог па-майстэрску ва ўласны верш уплесьці фальклёрны малюнак: «Іду, як заварожаны, / а сьпеў плыве з-за гаці: / ня ўсе лугі пакошаны, / ня ўсе сенажаці». І дзе тут народнае, а дзе Арочкава?
Урабляючы зямлю і даглядаючы козаў, косячы свае незьлічоныя стагі сена, паэт у апошнія гады зусім заняпаў здароўем. А тут яшчэ ў вёсцы аб’явіўся адзін зацяты прыхільнік палітыкі дзейнага прэзыдэнта. Палітычныя дыскусіі і спрэчкі, што важней — каўбаса ці мова, здароўя, вядома, не дадавалі. Сілы пакідалі Арочку. Вось адзін зь яго апошніх вершаў «Падсочка», які я запісаў на дыктафон: «Дажываюць сосны бору. / Бор той не стары. / Галаву задзёршы ўгору, / ходзяць там майстры i разцом шваргочуць моўчкі. / Крапне з-пад ляза / не жывіца ад падсочкі, / а бурштын-сьляза. / Льецца ў посуд, нібы ў лейку, / праз канаўку-роў. / Меднастволіцам — паўвеку. / Маладая кроў... / Ды заступніцкае моцы / я ня маю тут. / Сам я чуюся ў падсочцы, / як і ўвесь мой люд». «Падсочанага» хваробамі паэта даглядалі жонка Марыя і ўнук Валерык, які, дарэчы, сьледам за дзедам пачаў пісаць вершы на роднай мове.
Аднойчы, прыехаўшы ў Вецявічы, я пабачыў сапраўдны букалічны краявід. Мікола Арочка сядзеў на поплаве пад зьдзічэлай яблыняй, а вакол яго пасьвіўся цэлы статак козаў. Наводдаль скублі траву каровы і раз-пораз рыкалі ў вялікія доўгія трубы, зрыхтаваныя для газаправоду Ямал-Эўропа. «Зірні — ім падабаецца трубіць і чуць рэха,» — сказаў паэт-пастух. Мы яшчэ тады памеркавалі, куды каровы хутчэй дарыкаюцца — да Ямалу, ці да Эўропы.
І на пашы, і на сенажаці Мікола Арочка не разлучаўся з лазовым кошыкам. А ў тым кошыку — рукапісы і Біблія. Рукапісы ён увесьчасна дапісваў і дапрацоўваў, а Біблію чытаў у любую вольную хвіліну. У тую нашу апошнюю сустрэчу яго вельмі цікавіла Эвангельле ад Яна, ён нават некалькі разоў паўтарыў: «І Слова стала плоцьцю, і ўсялілася ў нас, поўнае мілаты і праўды».
І слова Міколы Арочкі таксама было напоўненае праўдай і мілатой. Мабыць, і ў свой апошні шлях ён выправіўся з той зачытанай у стагах і заношанай у кошыку беларускай Бібліяй.
Асабліва з жыцьцём пустэльніка было цяжка звыкнуцца ў першыя гады пасьля разьвітаньня са сталіцай, дзе трагічна загінулі два ягоныя сыны. Іх сьмерць і змусіла згараванага бацьку пакінуць Менск, Акадэмію навук, якой аддаў больш за дваццаць гадоў жыцьця. Думаў — праца на зямлі верне сілы, ня дасьць упасьці ў беспрасьветны смутак. І не памыліўся. Але без інтэлектуальнага асяродку сумаваў. Калі мы зь Сяргеем Чыгрыном прыяжджалі ў адведкі — доўга не адпускаў, пра ўсё распытваў, чытаў свае новыя вершы, якія чамусьці, як змовіўшыся, перасталі друкаваць сталічныя выданьні.
Мікола Арочка і Сяргей Чыгрын
Адзінай сувязьзю са сьветам быў грувасткі радыёпрымач яшчэ савецкага вырабу, па якім вецявіцкі пустэльнік слухаў пераважна «Свабоду». Але неяк у пакінутую незамкнёнай хату залезьлі невядома адкуль прыбылыя зладзеі. Вынесьлі старую лядоўню, сапсаваны пыласмок, нешта з апраткі і, галоўнае, друкарку і прымач. Ні па чым так не бедаваў гаспадар хаты, як па дзьвюх апошніх рэчах.
Мы падгаворвалі яго пісаць успаміны, а ён адмахваўся — хлопцы, няма калі. Паказваў свае спрацаваныя рукі, ківаў на сялянскі рыштунак пры хаце. І, як далёкія продкі ў XIX стагодзьдзі, што ня ведалі ніякай мэханізацыі, хадзіў за плугам, касіў касой траву, даглядаў жывёлу і птаства. «За першыя сем летаў тут я накасіў сто вазоў сена!». Мы нават уявіць не маглі тых стагоў, якімі можна было заставіць палову Слонімскага раёну. Якія там успаміны...
А расказваць умеў і меў пра што. Пра сваё навучаньне ў заходнебеларускай польскай школе, дзе гадзінаў на беларускую мову і літаратуру адводзілася больш, чым у Беларусі лукашэнкаўскай. Як потым працягваў вучыцца ў беларускай школе пры немцах — па хрэстаматыі Дварчаніна і граматыцы Тарашкевіча. Як потым тую школу спалілі савецкія партызаны, хоць месьцілася яна ў гэтак званым Народным доме, збудаваным на грамадзкія складкі.
Як яшчэ падлеткам трапіў у сьпісы раскулачаных. Як разам з маці хаваўся ад «чорнага ворана», накліканага вучнёўскімі, падазронымі з гледзішча савецкай улады, вершамі. Як потым стаяў пад расстрэлам на падпаленым немцамі хутары.
Як быў самым заўзятым чытачом мясцовай Вялікакракоцкай бібліятэкі, што ў свой час камплектавалася наўпрост зь віленскіх беларускіх выдавецтваў і кнігарняў. Бібліятэка пазьней атрымала імя Янкі Купалы, і яе неаднойчы наведвала ўдава першага народнага паэта — Уладыслава Луцэвіч. Дык вось, улюбёнаму ў беларускую кнігу падлетку зь Вецявічаў нават дазвалялася начаваць у бібліятэцы, і ён да сьвітаньня чытаў Купалу, Коласа, Багдановіча, Гарэцкага, Танка...
У вершах Міколы Арочкі жыла і змагалася Заходняя Беларусь, падымала народ статысячная Грамада, галадалі палітзьняволеныя на Лукішках. Ён ажыўляў гісторыю. Яшчэ ў 70-я гады, калі ў айчыннай гістарыяграфіі панавала абэцадаршчына, паэт напісаў дзьве выдатныя драматычныя паэмы — «Курганьне» і «Крэва» (выйшлі пад адной вокладкай у 1982-м), дзе вялікія князі Ягайла і Вітаўт зьвярталіся да чытача на дзяржаўнай мове ВКЛ — беларускай. А якой раскошай для нас, студэнтаў, былі аўтарскія камэнтары да згаданых паэмаў! Камэнтары тыя «цягнулі» на энцыкляпэдычныя артыкулы! Зь іх можна было даведацца пра жыцьцяпісы вялікіх князёў, навыпісваць старабеларускай лексыкі: маргасьлепы, долнік, зжэніна (каханка)... Гэта ў «Крэве» я вышукаў назву для свайго першага паэтычнага зборніка «Вечны Зьніч», пра што аўтару праз гады было прыемна пачуць у занесеных сьнегам Вецявічах.
Зачытаную і заканспэктаваную кнігу «Курганьне. Крэва» ў мяне скралі ў студэнцкім інтэрнаце. Пачуўшы пра гэта, паэт выцягнуў аднекуль з-пад стала і надпісаў свой асобнік. Дарма, што пераплёт у ім аказаўся пагрызены мышамі, ад якіх не было ратунку ў старой, месцамі дарэшты збуцьвелай хаце. Той пагрызены асобнік і цяпер стаіць у мяне на ганаровай паліцы.
Восем тысячаў чытачоў «Крэва» (гэткі наклад кнігі) спускаліся разам зь Вітаўтам у лёхі Крэўскага замка, прысутнічалі пры зацятых спрэчках Вітаўта зь Ягайлам, чулі лямэнтацыі Вітаўтавай кароны, якая так і не даехала да Вялікага Княства:
Мяне перанялі велькапаляне.
Ніводзін зьвер ня знаў такіх засад!
На кожнай сьцежцы — біскуп ці магнат.
І меч. То ж на карону паляваньне!
Мяне, расьсекшцы мечам надвая,
Прыцьвікавалі ў Кракаўскім саборы...
Як сымбалічна са сьцяны гаворыць
Пра еднасьць душ, пра лёс наш плоць мая!
Падчас апошняга свайго наезду ў Вецявічы я застаў Міколу Арочку над новай гістарычнай паэмай. «Каранацыю Міндоўга» ён пісаў марудна і пакутліва. Пісаў асадкай, якую не хацелі трымаць пакручаныя цяжкай фізычнай працай пальцы. «Страціў кваліфікацыю,» — аджартоўваўся. Але было відно, што не супакоіцца, пакуль не паставіць апошнююю кропку. Меў за арыенцір паэму «Mindaugas» літоўца Юсьцінаса Марцінкявічуса, зь якім, дарэчы, ліставаўся. Зразумела, што Арочкаў Міндоўг шмат у чым адрозьніваўся ад Mindaugasа, які каранаваўся ў горадзе зь дзіўнай назвай Haugardukas.
Складаючы анталёгію беларускай паэзіі «Краса і сіла», я меўся ўлучыць у яе Арочкаву «Баляду пра няскошанае жыта». Арыгінальная па задуме, яна, аднак, не задавальняла мяне сваім фіналам. Не памятаю ўжо, чым канкрэтна. І я не прыдумаў нічога лепшага, як напісаць аўтару ультыматыўны ліст: альбо дапрацоўваеце сваю баляду, альбо ў анталёгію яна ня трапіць... У лепшым выпадку чакаў маўчаньня, у горшым — адлупу. Мікола Арочка выканаў умову і нават не паўшчуваў складальніка за нахабства!
Далікатны ў абыходку зь людзьмі і з кожнай жывой істотай, ён і ў слове адчуваў і вычуваў кожны гук. Мог па-майстэрску ва ўласны верш уплесьці фальклёрны малюнак: «Іду, як заварожаны, / а сьпеў плыве з-за гаці: / ня ўсе лугі пакошаны, / ня ўсе сенажаці». І дзе тут народнае, а дзе Арочкава?
Урабляючы зямлю і даглядаючы козаў, косячы свае незьлічоныя стагі сена, паэт у апошнія гады зусім заняпаў здароўем. А тут яшчэ ў вёсцы аб’явіўся адзін зацяты прыхільнік палітыкі дзейнага прэзыдэнта. Палітычныя дыскусіі і спрэчкі, што важней — каўбаса ці мова, здароўя, вядома, не дадавалі. Сілы пакідалі Арочку. Вось адзін зь яго апошніх вершаў «Падсочка», які я запісаў на дыктафон: «Дажываюць сосны бору. / Бор той не стары. / Галаву задзёршы ўгору, / ходзяць там майстры i разцом шваргочуць моўчкі. / Крапне з-пад ляза / не жывіца ад падсочкі, / а бурштын-сьляза. / Льецца ў посуд, нібы ў лейку, / праз канаўку-роў. / Меднастволіцам — паўвеку. / Маладая кроў... / Ды заступніцкае моцы / я ня маю тут. / Сам я чуюся ў падсочцы, / як і ўвесь мой люд». «Падсочанага» хваробамі паэта даглядалі жонка Марыя і ўнук Валерык, які, дарэчы, сьледам за дзедам пачаў пісаць вершы на роднай мове.
Аднойчы, прыехаўшы ў Вецявічы, я пабачыў сапраўдны букалічны краявід. Мікола Арочка сядзеў на поплаве пад зьдзічэлай яблыняй, а вакол яго пасьвіўся цэлы статак козаў. Наводдаль скублі траву каровы і раз-пораз рыкалі ў вялікія доўгія трубы, зрыхтаваныя для газаправоду Ямал-Эўропа. «Зірні — ім падабаецца трубіць і чуць рэха,» — сказаў паэт-пастух. Мы яшчэ тады памеркавалі, куды каровы хутчэй дарыкаюцца — да Ямалу, ці да Эўропы.
І на пашы, і на сенажаці Мікола Арочка не разлучаўся з лазовым кошыкам. А ў тым кошыку — рукапісы і Біблія. Рукапісы ён увесьчасна дапісваў і дапрацоўваў, а Біблію чытаў у любую вольную хвіліну. У тую нашу апошнюю сустрэчу яго вельмі цікавіла Эвангельле ад Яна, ён нават некалькі разоў паўтарыў: «І Слова стала плоцьцю, і ўсялілася ў нас, поўнае мілаты і праўды».
І слова Міколы Арочкі таксама было напоўненае праўдай і мілатой. Мабыць, і ў свой апошні шлях ён выправіўся з той зачытанай у стагах і заношанай у кошыку беларускай Бібліяй.